Το διαζύγιο και οι επιπτώσεις του στην ψυχοσύνθεση των παιδιών είναι ένα ζήτημα που απασχολεί πολλούς ανθρώπους και συζητείται ευρέως, καθώς το ποσοστό των γάμων που καταλήγουν σε χωρισμό ολοένα και αυξάνεται.
Στην περίπτωση ενός γάμου όπου δεν υπάρχουν παιδιά η διαδικασία του χωρισμού και της επούλωσης του πόνου είναι συνήθως ομαλότερη (όσο ομαλή μπορεί να είναι βέβαια μια μετάβαση που χαρακτηρίζεται από έντονες αλλαγές και συναισθηματικό φορτίο). Όταν όμως μιλάμε για μια οικογένεια με παιδιά τα πάντα δείχνουν να είναι ακόμα δυσκολότερα, δημιουργώντας στο ζευγάρι σκέψεις, ενοχές, ανασφάλειες και ερωτηματικά.
Στο άρθρο αυτό θα προσπαθήσω να απαντήσω σε μερικές από τις συχνότερες απορίες/σκέψεις των γονέων με απλό τρόπο, χρησιμοποιώντας τη μορφή ερωτο-απαντήσεων.
Πώς να ανακοινώσουμε στο παιδί μας το χωρισμό;
Είναι σημαντικό να είστε ειλικρινείς και να του πείτε την αλήθεια. Προετοιμαστείτε, οπλιστείτε με ψυχραιμία και αποφύγετε τις βεβιασμένες ανακοινώσεις σε κλίμα συναισθηματικής φόρτισης. Κάτι τόσο ψυχοφθόρο πρέπει να ανακοινωθεί μόνο αν είναι αποφασισμένο και πάντα σε πλαίσιο ηρεμίας και πολιτισμένου διαλόγου.
Κεντρικό ρόλο παίζει η ηλικία του παιδιού (βλ. επόμενη ερώτηση). Αλλιώς μιλάμε σε ένα νήπιο, αλλιώς σε έναν/μία έφηβο/η. Το σημαντικό είναι να καταλάβει ότι δεν φταίει εκείνο, ότι οι γονείς του το αγαπούν όσο πριν, αλλά και ότι και οι ίδιοι συνεχίζουν να τρέφουν ζεστά συναισθήματα ο ένας για τον άλλο. Επιπλέον, βασικό είναι να γίνει κατανοητό το τελεσίδικο της απόφασης, καθώς συχνά τα παιδιά ελπίζουν σε μια επανασύνδεση που δεν θα γίνει ποτέ, κάτι που τα βάζει σε μια ψυχοφθόρα διαδικασία.
Καλό θα είναι να γίνει μια παρουσίαση των νέων δεδομένων, για παράδειγμα του πόσο συχνά θα μπορεί το παιδί να βλέπει τον γονιό που δεν θα μένει πια μαζί του ή ένα χονδρικό πλάνο του εβδομαδιαίου προγράμματος του παιδιού στις περιπτώσεις που οι γονείς έχουν αποφασίσει τη συνεπιμέλεια. Είναι σημαντικό φυσικά, ανάλογα και με την ηλικία του παιδιού, να συζητηθούν και οι δικές του ανάγκες στα κομμάτια που αφορούν την καθημερινότητά του. Και βέβαια, είναι πολύ βασική η τήρηση των συμφωνημένων πλάνων, κάτι που συντελεί ιδιαίτερα στη διατήρηση των συναισθημάτων ασφάλειας που είναι απαραίτητα για ένα παιδί.
Τέλος, είναι σημαντική η ύπαρξη μιας «κοινής γραμμής» και από τους δύο γονείς. Το ιδανικό είναι να γίνει η ανακοίνωση στο πλαίσιο συζήτησης με την ταυτόχρονη παρουσία και των δύο. Ακόμα όμως και αν αυτό δεν είναι εφικτό, έχει πολύ μεγάλη σημασία το περιεχόμενο των λόγων του ενός γονιού να μην «απομακρύνεται» από αυτό του άλλου, ούτως ώστε το παιδί να νιώσει σταθερότητα και ασφάλεια.
Έχει κάποια σχέση η ηλικία με τον τρόπο που το παιδί θα αντιμετωπίσει το διαζύγιο;
Είναι γεγονός πως η κάθε ηλικία έχει τις ιδιαιτερότητές της και πως οι αντιδράσεις παιδιών διαφορετικών αναπτυξιακών σταδίων είναι φυσιολογικό να διαφέρουν. Παρ’ όλα αυτά, πρόκειται για μια μεταβατική κατάσταση που αναπόφευκτα θα επηρεάσει με κάποιο τρόπο το παιδί, όποια και αν είναι η ηλικία του. Ας μην ξεχνάμε ότι ακόμα και ενήλικες, οι οποίοι μπορεί να είναι και οι ίδιοι γονείς, επαγγελματίες, άνθρωποι με εμπειρία ζωής, συχνά αναστατώνονται ιδιαίτερα στην είδηση του επικείμενου διαζυγίου των δικών τους γονιών.
Ας δούμε περιληπτικά πώς αναμένεται να αντιδράσουν τα παιδιά στην κάθε ηλικία:
Βρέφη: οι περισσότεροι θεωρούν ότι ένα βρέφος δεν καταλαβαίνει πολλά και επομένως η μετάβαση που επιφέρει ένα διαζύγιο αποτελεί για εκείνο μια «εύκολη» και ομαλή περίοδο. Το παραπάνω είναι εν μέρει σωστό. Σίγουρα ένα βρέφος δεν κατανοεί τις ανθρώπινες σχέσεις και την πολυπλοκότητά τους με τον τρόπο που κάνει ένα μεγαλύτερο παιδί. Μπορεί όμως να αισθανθεί τις αλλαγές στην ατμόσφαιρα, την ύπαρξη έντασης, το άγχος και τα έντονα συναισθήματα των γονιών του (και κυρίως του γονιού που ασχολείται περισσότερο με τη φροντίδα του). Σε αυτή την περίπτωση μπορεί να εξωτερικεύσει το άγχος του με κλάμα, κολικούς και λοιπούς τρόπους ανάλογους του αναπτυξιακού του σταδίου. Έτσι, είναι πολύ σημαντική η διατήρηση ενός ήρεμου και υποστηρικτικού περιβάλλοντος.
Νήπια: αντιλαμβάνονται πολλά, έχουν μεγάλη ανάγκη την έμπρακτη αγάπη και αποδοχή των γονιών τους και μια τόσο μεγάλη αλλαγή σίγουρα τα επηρεάζει ιδιαιτέρως. Σε αυτή την περίοδο τα συναισθήματα ενοχής των παιδιών απέναντι στο γεγονός είναι πολύ αυξημένα και είναι ιδιαίτερα σημαντικό να τους γίνει κατανοητό ότι δεν φταίνε εκείνα για την απόφαση των γονιών τους, οι οποίοι συνεχίζουν να τα αγαπούν άνευ όρων.
Παιδιά σχολικής ηλικίας: είναι περισσότερο ευαισθητοποιημένα πάνω στην έννοια του διαζυγίου, πιθανότατα άλλωστε έχουν ήδη φίλους-συμμαθητές με χωρισμένους γονείς. Και πάλι όμως δεν είναι απίθανο να δημιουργηθούν συναισθήματα ενοχής και ευθύνης για το γεγονός, τα οποία είναι σημαντικό να εξομαλυνθούν.
Έφηβοι-ες: ούτως ή άλλως συχνά βρίσκονται σε μια περίοδο αποστασιοποίησης από την οικογένεια, με τους συνομηλίκους τους να παίζουν τον βασικότερο ρόλο στην καθημερινότητά τους. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με την αυξημένη ωριμότητα αυτής της ηλικίας αναμένεται να δημιουργήσουν μια ομαλότερη αντίδραση. Παρ’ όλα αυτά το κάθε έφηβο άτομο είναι διαφορετικό και οι γονείς είναι σημαντικό να βρίσκονται σε εγρήγορση και να παρατηρήσουν πιθανά «υπόγεια» συμπτώματα όπου το γεγονός αυτό μπορεί να δημιουργήσει. Η ύπαρξη αρμονικών σχέσεων στην οικογένεια κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική. Μια σχετικά συνηθισμένη στάση των γονιών που έχουν παιδιά στην εφηβεία, είναι το να τους επικοινωνούν περισσότερες λεπτομέρειες για τη σχέση τους, τις συγκρούσεις και το διαζύγιο εν γένει από ό, τι είναι απαραίτητο, κάτι που διαταράσσει τους ρόλους, μπερδεύει τα παιδιά και επομένως καλό είναι να αποφεύγεται.
Μήπως είναι καλύτερο να μείνουμε μαζί για χάρη των παιδιών;
Το παραπάνω αποτελεί συχνή σκέψη, ενώ υπάρχουν πολλά ζευγάρια που αποφασίζουν να ακολουθήσουν έναν τέτοιο τρόπο ζωής. Αυτό πιθανώς να σχετίζεται και με τις πολιτισμικές απόψεις του λαού μας που ταυτίζουν τον «καλό γονιό» με τον «οσιομάρτυρα» που πρέπει να υπομένει όλες τις κακουχίες για χάρη των παιδιών του.
Να έχετε στο μυαλό σας ότι ένα παιδί μπορεί να αισθανθεί την ένταση και τις δυσκολίες της σχέσης των γονιών του. Για ποιό λόγο δύο γονείς που καβγαδίζουν συχνά ή που συμβιώνουν σε κλίμα συμβιβασμού να αποτελούν υγιέστερο παράδειγμα από δύο γονείς που δεν μένουν πια μαζί, χαρακτηρίζονται όμως από μια σχέση εκτίμησης και αποδοχής;
Αναλογιστείτε και κάτι άλλο. Μήπως στην πραγματικότητα δεν είναι το παιδί η αιτία που παραμένετε μαζί, αλλά άλλες, βαθύτερες προσωπικές σας ανάγκες; Μήπως δεν αισθάνεστε ότι η σχέση με τον/τη σύντροφό σας έχει κάνει τον κύκλο της; Ή μήπως σας φοβίζει το πώς θα διαχειριστείτε τις καταστάσεις και την καθημερινότητα μόνος-η σας; Όπως και να έχει, λάβετε υπόψιν το ενδεχόμενο μιας προσωπικής αναζήτησης, ακόμα και της Συμβουλευτικής Ζεύγους, αλλά σε κάθε περίπτωση είναι σημαντικό να αναλάβετε οι ίδιοι την ευθύνη της όποιας σας απόφασης.
Υπάρχει περίπτωση να αποκτήσει ένα παιδί παραβατική συμπεριφορά σαν προσπάθεια αντίδρασης;
Το κάθε παιδί και η κάθε οικογένεια έχουν τα δικά τους χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες. Κανόνες δεν υπάρχουν. Κάποιο παιδί μπορεί να βιώσει αυτή τη μετάβαση με έναν πολύ υγιή τρόπο. Κάποιο άλλο μπορεί να γίνει επιθετικό ή παραβατικό, μπορεί όμως να παρουσιάσει και συμπτώματα θλίψης, απόσυρσης ή και παλινδρόμησης σε προηγούμενα αναπτυξιακά στάδια. Συνήθως τα συμπτώματα αυτά περνάνε πιο απαρατήρητα και αυτή είναι και η παγίδα. Οι γονείς είναι σημαντικό να βρίσκονται σε εγρήγορση, για να παρατηρήσουν οποιαδήποτε αλλαγή στη συμπεριφορά του παιδιού και να προσπαθήσουν να είναι δίπλα του.
Επιπλέον βασικό είναι να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον αγάπης και υποστήριξης, βοηθώντας το παιδί να αισθανθεί σημαντικό και αγαπητό. Ένα παιδί που έχει εμπιστοσύνη στον εαυτό του αναμένεται να διαχειριστεί καλύτερα τέτοιες καταστάσεις.
Και εντάξει, μπορεί να πούμε στο παιδί ότι δεν θα αλλάξει σε βάθος η ζωή του, πώς όμως θα το καταφέρω όταν είμαι τόσο θυμωμένη-ος με τον πατέρα/μητέρα του;
Σίγουρα το διαζύγιο είναι μια ψυχοφθόρα κατάσταση για εσάς και κανείς δεν αναμένει να είστε «τέλειοι» και «ρομπότ», όταν και τα δικά σας συναισθήματα είναι τόσο έντονα. Σε περιπτώσεις μάλιστα που χαρακτηρίζονται από συγκρούσεις ή και διατάραξης της εμπιστοσύνης η όλη διαδικασία γίνεται ακόμα δυσκολότερη. Πώς να δείξετε ψυχραιμία όταν αισθάνεστε αδικημένος;
Ο κανόνας είναι ότι χρειάζεται να κρατήσετε τις όποιες συγκρούσεις σε ένα αυστηρά δυαδικό πλαίσιο, χωρίς να βάλετε το παιδί σας στη μέση. Κρατήστε μια ήρεμη, ουδέτερη και πολιτισμένη στάση. Ό, τι και να γίνει παραμένετε και οι δύο γονείς. Άλλωστε, τα παιδιά μεγαλώνουν και σε κάποια φάση θα είναι σε θέση να κάνουν από μόνα τους τις δικές τους κρίσεις.
Όπως λέει και η παροιμία, ο χρόνος είναι γιατρός και η ένταση των συναισθημάτων σταδιακά εξισορροπείται. Παρ’ όλα αυτά, σε περίπτωση που δυσκολεύεστε να διαχειριστείτε την κατάσταση σκεφτείτε το ενδεχόμενο επίσκεψης σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας.
Πότε μπορώ να φέρω το/τη νέο/α σύντροφό μου στο σπίτι;
Έχετε στο νου σας ότι ένα διαζύγιο επιφέρει από μόνο του πολλές αλλαγές για τα παιδιά. Καθώς βρίσκονται σε μια ηλικία κατά την οποία η διατήρηση μιας ρουτίνας και κάποιων συνηθειών είναι σημαντική, καλό είναι να μην επιφορτίζονται με περισσότερες αλλαγές από όσες είναι εκ των πραγμάτων απαραίτητες Η κάθε μετάβαση καλό είναι να γίνεται με πολύ προσοχή και αργά βήματα. Όσο σημαντικό και αν είναι για έναν γονιό να εντάξει στην καθημερινότητά του ένα νέο σύντροφο, αυτό θα πρέπει να γίνει με σεβασμό στον χρόνο που χρειάζεται ένα παιδί να «πενθήσει» την απώλεια της ζωής του όπως την ήξερε και να προετοιμαστεί για την είσοδο νέων ανθρώπων σε αυτή.
Τέλος, ακόμα και σε περίπτωση συμβίωσης/γάμου με νέο/α σύντροφο, είναι σημαντικό να υπάρχει μια ισορροπία και μια σταθερότητα στους ρόλους των “μεγάλων”. Όσο καλοδεχούμενη και αν είναι η δημιουργία μιας ζεστής, αληθινής σχέσης μεταξύ του/της νέου/ας σας συντρόφου και των παιδιών σας, αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι ο/η πρώην σύζυγός σας συνεχίζει να είναι ο γονιός τους.
Βάνα Νικολοπούλου
Σύμβουλος ψυχικής υγείας (MSc Πανεπιστημίου Αθηνών)
Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια (PostGrad Diploma)
Εκπαιδευτικός Ειδικής Αγωγής (MEd Glasgow University)
